De uitgeversnaam E.E. Haagens is van Elias Ephraim Haagens, geboren te Dirksland op 3 mei 1860 en overleden op 31 juli 1904 te Dordrecht. Hij is van beroep koopman of winkelier en heeft een kantoorboekwinkel1) in de Voorstraat 230 in Dordrecht. Hij is ook uitgever van prentbriefkaarten en foto’s. Hij is een zoon van David Haagens en Grietje Hartogs en gehuwd met Engeltje Simons (1858-1926). Op 2 maart 1904 scheidde Engeltje van haar man Elias Haagens. Hij is vanaf 1897 aangesloten bij de vrijmetselaarsloge “La Flamboyante” te Dordrecht.
Bij zijn overlijden zet de firma Morks & Geuze, Vischsstraat 13-15 de kantoorboekhandel van de firma E.E. HAAGENS in hetzelfde pand voort. Morks en Geuze is naast boekhandel ook drukker en uitgever van prentbriefkaarten.
 
Overzicht kaarten

1. Een zwart-wit of ingekleurde kaarten heeft op de beeldzijde van de kaart een kenmerkende tekst, bijvoorbeeld: DORDRECHT. Molen „De Maagd.” Uitg. E.E. Haagens, Dordrecht. De plaatsnaam in hoofletters, de titel cursief. Er komen ten minste 43 kaarten in deze serie voor. Het oudste poststempel is uit 1899.
2. Serie met ongekleurde kaarten, waarvan één panoramakaart. Onderschrift in rode letters. Voorbeeld van een onderschrift: DORDRECHT, Godfried Schalckensingel. Uit. E.E. Haagen, Dordrecht. Er zijn 7 kaarten bekend uit deze serie, op één na komen alle afbeeldingen ook voor in serie 1.
3. Serie met ongekleurde kaarten. De tekst onder de afbeelding in rood gedrukt: Groeten uit Dordrecht. Geheel links de rode tekst: Uitgave E.E. Haagens, Dordrecht. Oudste poststempel 1899. Merkwaardig is dat bij deze serie de afbeeldingen niet van een titel zijn voorzien. Er zijn 6 kaarten bekend uit deze serie. De uitvoering van de adreszijde duidt op Trenkler & Co. uit Leipzig als drukker.
4. Een serie met ingekleurde foto’s die ongeveer de helft van de kaart beslaan. Voor sommige kaarten zijn dezelfde foto’s als voor serie 3 gebruikt. Er zijn geen titels op de kaart vermeld en er zijn ten minste acht kaarten uit deze serie bekend. Oudste poststempel 1901.
5. Een met opgeplakte fotootjes met witte sierrand om de foto. Er zijn verschillende kleuren achtergrond bekend, grijs, blauw, rood, bruin en paars. Er zijn vijf verschillende afbeeldingen bekend. Groeten uit Dordrecht staat boven de afbeelding, evenals bij de volgende twee series.
6. Een vergelijkbare serie als No. 5, maar zonder witte sierrand om het fotootje. Vijf verschillende afbeelding zijn bekend.
7. Schildersezels. Er zijn drie kaarten bekend, waarbij een fotootje op een schildersezel in reliëf is opgeplakt. Er zijn drie kaarten uit deze serie bekend, waaronder met het portret van Ary Scheffer. De achtergrond kleur is blauw, paars of donkergrijs.
8. Serie met een heraldisch wapen. Het wapen van Dordrecht op een lakzegel met aangehangen lint. Aan het lint drie kleinere lakzegeltjes. Op het lint de tekst Groeten uit de Merwestad. Dit geheel is op een gekleurde ondergrond geplaatst. Bekend zijn de kleuren rood en blauw als ondergrond. Zie ook paragraaf Heraldisch wapen. De kaarten zijn in 1900 uitgegeven.
9. Reliëfkaarten van de Grote Kerk te Dordrecht. De achtergrond is in de tinten blauw, rood of donkergrijs, de Grote Kerk in reliëf en wit uitgespaard. Groet uit Dordrecht staat boven de afbeelding.
10. Serie Oud-Dordt. In 1902 bracht E.E. Haagens een serie van 5 kaarten uit van de Nationale Tentoonstelling van Nijverheid en Kunst in Dordrecht, die gehouden is in 1897.

 
Overige uitgaven
Vanaf 1898 liet E.E. Haagens een album in drie delen verschijnen met foto’s van schilderijen uit het Dordrechts Museum op basis van autotypieën van de Gebr. van Rijkom in Amsterdam. Ieder album bevatte 10 platen. De inhoud van het eerste deel is bekend van een advertentie. Van de andere twee album zijn enkele “losse” platen bekend uit de collectie van het archief van Dordrecht in de collectie Dordracum illustratum.
Ook waren de Gebr. Van Rijkom betrokken bij de productie van stereofoto’s van Dordrecht die E.E. Haagen uitgaf, gezien de tekst linksonder: Gebr. v. R. A’dam.
 
Relatie met andere uitgevers en fotografen
Er zijn acht landelijke, drie Dordtse en één Duitse uitgevers die dezelfde foto’s voor hun kaarten hebben gebruikt als uitgever Haagens. Van de Dordtse uitgevers is A.G. Versteeg het best vertegenwoordigd, bij de landelijke uitgevers is dat Gebr. van Rijkom uit Amsterdam. Er zijn slechts twee namen van fotografen gevonden, die van de Dordtse fotograaf H.J. Tollens van een kaart van de Voorstraatshaven en van de Amsterdamse fotograaf A. Jager, deze laatste is ook uitgever van foto’s. Het betreft foto’s op dun fotopapier geplakt op karton. Deze, bij verzamelaars als “harde foto’s” benoemd, zijn de eigenlijke voorlopers van de prentbriefkaart. Van een aantal kaarten zijn wel de originele foto’s gevonden, maar daarvan niet de fotograaf of uitgever, vaak zijn het foto’s die hetzij in albums hetzij als losse foto’s in de handel waren. Deze anonieme foto’s zijn niet in het onderstaande overzicht betrokken.
Als twee uitgevers dezelfde foto voor een kaart gebruiken, kan dat op drie situaties wijzen

1. Er is een (zakelijke) overeenkomst van één fotograaf met twee of meer uitgevers.
2. Er is een (zakelijke) overeenkomst tussen de twee of meer uitgevers.
3. Er is in bij een of meer uitgevers geen overeenkomst met een fotograaf of andere uitgever, het betreft dan plagiaat, al is het wel zo dat tot 1912 auteurswet van 1881 gold, die in een aantal opzichten minder streng is dan de auteurswet van 1912.

 
Overzicht Haagens i.r.t. andere uitgevers en fotografen

1. Op veel kaarten van de Dordrecht staat de fotograaf vermeld. Echter niet op de kaarten van de uitgever Haagens. Op de beeldbank van het Archief van Dordrecht konden slechts van twee kaarten de fotograaf achterhaald worden (H.J. Tollens en A. Jager). De foto op de kaart van Haagens met de Voorstraatshaven is ook te zien op een kaart met de tekst Lichtdr. Gebr. v. Rijkom, Amst. Op beide kaarten is de foto met de vage rand en ronde hoeken op dezelfde wijze weergegeven. Zeer waarschijnlijk zijn beide foto’s door de Gebr. van Rijkom gedrukt, want ook de adreszijde komt qua uitvoering geheel overeen.
2. Een aantal harde foto’s van A. (Andries) Jager (1825-1905), fotograaf, boek- en kunsthandelaar in Amsterdam, is ook op kaarten van Haagens verschenen.
3. Louis van Hasselt ut Amsterdam gaf een landelijke reeks kaarten uit met een sierrand met he wapen van de desbetreffende stad. Van Dordrecht zijn vier van dergelijke kaarten bekend.
4. Buurman & De Haas is een Amsterdamse uitgever die vooral kaarten van Amsterdam uitgaf, maar ook van Leiden, Nijmegen, Den Haag en Dordrecht. Van de laatste plaats zijn drie kaarten van deze uitgever bekend.
5. N.J. Boon uit Amsterdam gaf kaarten van heel Nederland uit. Van Dordrecht verschenen meer dan 50 verschillende kaarten.
6. Mevrouw A.M. Amiot uit Den Haag gaf van veel plaatsen in Nederland kaarten uit, waaronder voor zover bekend zeven van Dordrecht.
7. M.A. Frank (op kaarten vaak afgekort tot M.A.F.) uit Rotterdam heeft zeer veel fantasie- en topografische kaarten uitgegeven. Er zijn van M.A. Frank twee kaarten van Dordrecht bekend met een art deco-sierrand.
8. De kaart met een foto van de Korte Geldersche Kade vanaf de Bomkade uit serie 3 is een uitsnede uit de originele foto waarvan de fotograaf onbekend is, komt ook voor in een harmonica-album met 12 kabinetfoto’s van J.H. Schalekamp uit Buiksloot met de "Album Collection Victoria".
9. Nederlandsche Briefkaarten is een serie kaarten met kleine afbeeldingen van stadsgezichten of kunstwerken met een tekening daarom heen. De uitgever van deze kenmerkende serie is onbekend.
10. De groothandel en uitgeverij van prentbriefkaarten “International Trading Company” was gevestigd in Amsterdam. Zij gaven zowel topografische als fantasie-kaarten uit.
11. De specialiteit van de Luxe Papierhandel en uitgeverij van Jezaias Pomper in Veendam, had als specialiteit maanlichtkaarten.
12. B. Jacobs, Groningen heeft landelijk een serie uitgegeven die bekend zijn als vogellijnkaarten. Het zijn kaarten met een reliëfrand met vogels en bloemen. Het zijn kaarten van blauw getint karton, waarop kunstmatig een maan is aangebracht. Een dergelijke kaart is ook met aan afbeelding van Hotel Bellevue verschenen.
13. In de periode 1914-1918 was in Dordrecht het „Comité Hollandais à Dordrecht pour la Réception des Prisonniers de Guerre” actief. Zij gaven een serie van minstens x kaarten, die zijn gedrukt door Geuze in Dordrecht. Op de kaart staat in rood de tekst “Soyez les bienvenus de Holland” en “Vue de Dordrecht”. Op de foto rechtsonder de afkorting V.V.D.
14. Arie Gerrit Versteeg is verreweg de grootste uitgever van de hier genoemde Dordtse uitgevers van kaarten omstreeks 1900. Tien kaarten van A.G. Versteeg zijn wat afbeelding betreft gelijk aan die van E.E. Haagens.
15. Boek- en muziekhandelaar A.J. Stumpel, Voorstraat 110 uit Dordrecht liet een serie van zes of meer blauw getinte kaarten van Dordrecht verschijnen met het opschrift Lichtdruk J.M. Schalekamp Buiksloot-Amsterdam.
16. M.J.F.X. van de Sandt had een winkel in schrijfbehoeften en luxe-artikelen aan de Voorstraat 370 in Dordrecht. Er zijn zes verschillende kaarten van Dordrecht bekend van M. van de Sandt.
17. Glückstad en Münden uit Hamburg met als logo een prentbriefkaartenautomaat hebben 90 of meer kaarten van Dordrecht uitgegeven, waarvan voor 1 kaart dezelfde foto is gebruikt als voor 2 kaarten van Haagens.
18. Trenkler & Co. uit Leipzig is een grote uitgever, die veel voor de Nederlandse markt heeft geproduceerd. Er zijn ten minste 73 kaarten van Dordt bekend, die zijn gedrukt door Trenkler, slechts één kaart heeft dezelfde afbeelding als een kaart van Haagens.

 
 
Overeenkomst tussen de kaarten van Haagens en andere uitgevers.
Zie boven voor de inhoud van de series.
Serie 1: A.G. Versteeg; Gebr. v Rijkom; Louis van Hasselt; Buurman-De Haas; Glückstad & Münden en Comité Hollandais à Dordrecht pour la Réception des Prisonniers de Guerre.
Serie 2: Buurman-De Haas; Louis van Hasselt; Glückstad & Münden; J. van de Weg; B. Jacobs en A.G. Versteeg.
Serie 3: A.G. Versteeg; M.A. Frank en J.H. Schalekamp.
Serie 4: A.G. Versteeg; A.J. Stumpel; Trenkler & Co.; Gebr. v. Rijkom; Nederlandsche briefkaarten; International Trading Company en J. Pomper.
Serie 5:  A.G. Versteeg; A. Jager; A. Amiot en M. v. d. Sandt.
Serie 6: N.J. Boon; M.A. Frank en A. Jager.
Serie 7: geen andere uitgevers.
 
Oud-Dordt
Op 3 juni 1897 pent de tentoonstelling Nationale Tentoonstelling van Nijverheid en Kunst georganiseerd door de Vereeniging Vak en Kunst te Dordrecht haar poorten. Tot 7 september 1897 is het mogelijk de tentoonstelling te bezoeken. Een stukje nagebouwd Dordrecht on der de titel Oud-Dordt vindt plaats in het Oranjepark van 3 juni, het plan is ontworpen door de architecten H.E. van der Kaa, H.A. Reus en W. Stok Jr. Kosten noch moeite zijn gespaard om deze tentoonstelling tot een succes te maken. E.E. Haagens speelt hier vijf jaar later op in met de uitgave van een serie met vijf kaarten. Onder het kopje Prentbriefkaarten Oud-Dordt verschijnt in de Dordrechtsche Courant het volgende bericht: “Zij zal voor menigeen aangename herinneringen verlevendigen, deze keurig uitgevoerde serie van 5 briefkaarten op Oud-Dordt betrekking hebbende en uitgegeven door den Heer E.E. Haagens. Zij geven 2 Kijkjes op de Gracht, ’t Torentje van den Bleijenhoek, Het Vendel en de Grootste en kleinste Burger van Oud-Dordt en zullen voor den prijs van 20 cents ongetwijfeld flink gaan. De originele foto’s waarop de kaarten zijn gebaseerd, zijn bewaard gebleven.
 
Heraldische kaarten
In de Dordrechtsche Courant van 10 November 1900 staat het volgende bericht: “De heer E.E. Haagens alhier heeft iets nieuws in den handel gebracht op het gebied van geïllustreerde briefkaarten. Geen onoogelijke prentjes, welke nauwelijks plaats maken om den naam van den afzender erop te schrijven, maar een smaakvol in goud en kleuren ingedrukt stedelijk wapen, getekend door de heer Gips, heraldicus alhier, waaraan bij wijze van oorkonde, een perkamentachtig lint met “Groeten uit de Merwestad” en daaronder een drietal fantastische lakzegels. Naast die versiering is ruimschoots plaats over voor een flinken tekst. De kaarten zijn in drie verschillende tinten verkrijgbaar en zullen zeker bij verzamelaars veel in den smaak vallen.”
G.D. Gips Dz. uit Dordrecht was lid van het Genealogisch-Heraldisch Genootschap “De Nederlandsche Leeuw”. Hij woonde op het adres Voorstraat 57rd  en was leraar Hoogduitsche letterkunde te Dordrecht. Gerard Dirk Gips is geboren op 4 juni 1862 te Dordrecht en overleden op 21 september 1939 in zijn geboorteplaats. Hij was de zoon van Dirk Gips en Gerarda Maandag.
 
Ary Scheffer
Een van de kaarten van Haagens met een foto op een schildersezel is het portret van de Dordt geboren schilder Ary Scheffer (1795-1858). Het is een portret dat geschilderd is door Thomas Phillips (1770-1845). Het zelfde portret bevindt zich ook in het album met foto’s van schilderijen uit het Dordrechts Museum dat door Haagens in 1898 is uitgegeven. Die huidige verblijfplaats is de collectie van het Musée de la Vie Romantique in Parijs. Mogelijk bevond het schilderij zich omstreeks 1898 in het Dordrechts Museum.
 
Noten

1. In andere bronnen is hij de eigenaar van een manufacturenzaak.
2. OPROEPING. Allen die iets te vorderen hebben van- of verschuldigd zijn aan de onder het voorrecht van boedelbeschrijving aanvaarde nalatenschap van den heer ELIAS EPHRAIM HAAGENS, Koopman en Winkelier, gewoond hebbende te Dordrecht en aldaar overleden 31 Juli 1904, worden verzocht daarvan ten spoedigste opgave of betaling te doen ten kantore van den Notaris W.J. VAN BILDERBEEK, Groenmarkt 8, te Dordrecht. bron: Dordrechtsche courant 15-8-1904.
3. Brief van F.B.J. Gips te Wassenaar aan F. Renssen, 2e secretaris van de Nederlandsche Genealogische Vereeniging, betreffende de Engelse herkomst van de familie Gips. F.B.J. Gips een neef van G.D. Gips was testamentair executeur na zijn overlijden in 1939. Op de grafsteen van G.D. Gips op de Essenhof en in zijn overlijdensadvertentie staat Gerard Dirk Gibbs. Waarschijnlijk was dat zijn wens om zo zijn Engelse afkomst te benadrukken.
4. In 2017 was in de Tentoonstelling Spiegel voor het heden in het Dordrechts museum een en andere te zien over Oud-Dordt in 1897.
5. Collectie voornamelijk topografische foto’s met betrekking tot Dordrecht over de periode 1890-1945, verzameld en deels vervaardigd door wiskundeleraar en HBS-directeur W. Meijers. Afbeelding in “Deze schoone kunst”.

 
Bronnen

• Cees Esseboom (red.), 2006. Deze schoone kunst. Dordrecht en de fotografie in de negentiende eeuw. Jaarboek 2006. Historische Vereniging Oud-Dordrecht. 256 p.
• Mieke Jansen, 1989. Beperkt belicht. Fotohistorie van Dordrecht. Kwartaal en Teken. Gemeentearchief Dordrecht. Jrg. 15 vol. 4: 3-10.
• Felix B. van West, 2002. Wie van u kent A. Jager, Water 110 te Amsterdam?. VDP-bulletin 73: 12-15.
• Regionaal Archief Dordrecht. Beeldbank. https://www.regionaalarchiefdordrecht.nl/beeldbank/

 
Lodewijk van Duuren

Tentoonstelling Gebroeders de Witt, 1913
 
Lodewijk van Duuren
 
Johan en Cornelis de Witt
Johan de Witt (Dordrecht, 1625 – Den Haag 1672), heer van Zuid- en Noord-Linschoten, Snelrewaard, Hekendorp en IJsselvere, was tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk negentien jaar lang raadpensionaris van het graafschap Holland en daarmee de belangrijkste politicus van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Zijn oudere broer Cornelis (Dordrecht, 1623 – Den Haag 1672) was onder meer ruwaard van de Heerlijkheid Putten, baljuw van de Beijerlanden en burgemeester van Dordrecht. Op 20 augustus 1672 zijn de gebroeders De Witt vermoord in Den Haag.
 
Tentoonstelling
Op 14 juni 1913 is in Dordrecht in drie benedenzalen van het Dordrechts Museum de tentoonstelling betreffende de gebroeders De Witt geopend. “Door de goede zorgen van den heer Hidde Nyland van het noodzakelijke aangename aspect voorzien” aldus een artikel in het Nieuws van den Dag.
In de eerste zaal zijn portretten in olieverf tentoongesteld, in de tweede zaal portretten, prenten en handschriften, in de derde zaal alles met betrekking op de moord op De Witten en een penningcollectie.
Naar aanleiding van de tentoonstelling verscheen in 1913 in Dordrecht een boekje met de titel “Tentoonstelling van schilderijen, prenten, penningen, geschriften, enz. betrekking hebbende op de gebr. De Witt, te houden in de benedenzalen van Dordrechts Museum.”
 
Standbeeld
“Deze tentoonstelling wil trachten de geschiedenis der De Witten in beeld te brengen, ten einde belangstelling te wekken voor het schoone doel, de oprichting van een standbeeld in hunne geboorte”. Zo is het doel van de tentoonstelling in de catalogus van de tentoonstelling verwoord.
In 1913 werden er twee comités gevormd, één voor de oprichting van een standbeeld voor Johan in Den Haag en één voor de oprichting van een monument voor de gebroeders De Witt in Dordrecht. Eind 1915 werd bekendgemaakt dat de opdracht voor het beeld in Dordrecht was gegund aan beeldhouwer Toon Dupuis. Zijn ontwerp werd in september 1917 in het stadhuis tentoongesteld. Dupuis beeldde de raadpensionaris zittend af, met zijn broer staand. Het beeld werd in brons gegoten bij de Delftse gieterij N.V. F.W. Braat. De zandstenen omlijsting werd ontworpen door architect Dirk Roosenburg en uitgevoerd bij Steenhouwerij v.h. Kooy in Den Haag.
De onthulling in Dordrecht vond plaats op 20 augustus 1918, de dag dat de broers werden vermoord.
 
Kaarten
De serie onder de titel “Tentoonstelling Gebr. de Witt, Dordrecht. Juli-Aug. 1913.” bestaat uit de volgende kaarten:

• No. 1 Mr. Johan de Witt (naar zwarte kunstprent van A. Bloteling). 13 27946.
• No. 2 Mr. Cornelis de Witt (naar zwarte kunstprent van A. Bloteling.).13  27942.
• No. 3 De beroemde onderneming op de rivieren van London en Rochester. 1). 13 27944.
• No. 4 Cornelis de Witt op zijn ziekbed  2). 13 27947.
• No. 5 Acte van herroeping van het Eeuwig Edict 29 Juni 1672. Onderteekend door de Dordtsche Regeeringsleden en Cornelis de Witt met bijvoeging V.C. waarop zijne vrouw een inktvlak wierp
• No. 6 (idem 2e deel van de dubbele kaart). 13 27945.
• No. 7 De gebroeders de Witt op de Gevangenpoort door Haagsch gepeupel overvallen 20 augustus 1672. 13 27948.
• No. 8 Het moordtoneel op straat 20 Aug. 1672. (naar zwarte kunstprent.). 13 27943.

 
Per kaart een volgnummer van 27942 tot en met 27948. De serie bestaat uit 6 enkele kaarten en één dubbele kaart (No. 5 + No. 6). De kaarten zijn uitgegeven door A.G. Versteeg uit Dordrecht omstreeks 18 augustus 1913. De nummering van de kaarten 13 27942, 13 27943 etc.  duidt op de drukker Trenkler & Co. uit Leipzig die de kaarten volgens het eerste deel van de nummering in 1913 drukte. In een krantenartikel in de Dordrechtsche Courant van 18 Augustus 1913 is het aantal van 8 kaarten genoemd, de dubbele kaart wordt hier blijkbaar als twee kaarten geteld. Het oordeel van de krant over de kaarten is als volgt: “de uitvoering is goed geslaagd, hoewel de toon soms iets te donker lijkt.”
 
Prenten en documenten
De kaarten zijn reproductie van de volgende prenten en akten:

• De portretten van gebroeders De Witt (No. 1 en 2) zijn de prenten van Abraham Blooteling of Bloteling (Amsterdam, 1634–Amsterdam, 1690). Het zijn zogenaamde ”zwarte kunstprenten”.
• Op kaart No. 3 is de beroemde tocht naar Chatham op 21, 22 en 23 juni 1667 onder opperbevel van Cornelis de Witt afgebeeld. Het is een gravure door M. D. Sallieth te Rotterdam naar de tekening van Dirk Langendijk (Rotterdam, 1748 - Rotterdam, 1805) uit 1782.
• Kaart  No. 4 is een afbeelding van  Mr. Cornelis de Witt op zijn ziekbed 2), die weigert de acte ter herroeping van het Eeuwig Edict te tekenen. Het is een schilderij van Ary Johannes Lamme (Dordrecht, 1812 - Berg en Dal, 1900). Museum Mr. Simon van Gijn, Dordrecht.
  
• Op kaart No. 5 en 6 staat een afbeelding van Acte van herroeping van het Eeuwig Edict van 29 Juni 1672. De afkorting V.C. is van Vi Coactus, door geweld gedwongen.
• De prent van kaart No. 7 is een ets van Simon Fokke uit 1755 en uitgegeven door Isaak Tirion. De tekst op prent luidt: De Broeders Kornelis en Joan de Witt, in een Vertrek der gevangen poorte in den Haage, overvallen door eenige Burgers, op den twintigsten Augustus 1672.
• De prent op kaart No. 8 is van een onbekende kunstenaar. Naar de twee gekruiste ankers links onderaan in de plaat wordt de maker aangeduid als: Ie maître aux ancres croisés. De prent is mogelijk uit Duitsland hier ingevoerd.

 
Tentoonstelling De Witt 1925
Ter gelegenheid van de 300ste geboortedag van Johan de Witt is van 16 oktober tot 15 november 1925 is in het Dordrechts Museum opnieuw een tentoonstelling over De Witt gehouden.
 
Noten

1. Van kaart No. 3, 4 en 7 kon de tekst niet aan het origineel geverifieerd worden.
2. “Doch de Ruwaard van Putten nog ziekelijk te bedde leggende, weigerde te tekenen. Men hieldt hem voor, dat de gewapende burgerij zijn huis omringd hadt, en hem den dood dreigde, zo hij langer aarzelde. Doch hij antwoordde, dat hem, in den laatsten zeeslag zo veele kogels over 't hoofd gewaaid waren, dat hij er geenen meer vreesde, en liever een' kogel wilde afwagten, dan dat Schrift tekenen. Maar zijne egtgenoote, haare jongste kinderen bij de hand houdende, badt hem, met traanen, dat hij van den nood een deugd maaken, en zig, zo niet over zig zelven, ten minste over haar en haare kinderen erbarmen wilde. Hij liet zig dan overhalen, en tekende, met bijvoeging van twee litters V.C. dat is Vi Coactus, of door geweld gedwongen” bron: Jan Wagenaar, Vaderlandsche Historie (1790-1796), XIV, blz. 75.

 
Bronnen

• Ronald Prud'Homme van Reine , 2013. Moordenaars van Jan de Witt. De zwartste bladzijde van de Gouden Eeuw. de Arbeiderspers, Amsterdam. 224 p.

• Tentoonstelling van schilderijen, prenten, penningen, geschriften, enz. betrekking hebbende op de gebr. De Witt, te houden in de benedenzalen van Dordrechts Museum. Dordrecht, 1913. 22 p. Foto op omslag, schilderij A. Schouman. Dordrechtsche drukkerij- en uitgevers-mij.
• Tentoonstelling ter gelegenheid van de 300ste geboortedag van Johan de Witt. Dordrecht, Dordrechtsche Drukkerij en Uitgevers Maatschappij, 1925, 61 p. met illustraties.
• Dordtsekaart.nl  Uitgever A.G. Versteeg te Dordrecht.( A.G.V.-D.). https://www.dordtsekaart.nl/serieversteegjaren.html

Friedrich Eyfried Düsseldorf
 
F.E.D. op ansichtkaarten is de afkorting van Friedrich Eyfried Düsseldorf. Deze Duitse uitgever gaf fantasiekaarten en topografische kaarten uit.  Onder meer van Kevelaer en van de Düsseldorfer Ausstellung in 1902. Op deze tentoonstellingskaarten staat het logo F.E.D. op een wapenschildje.  Zijn kaarten waren ook op de Nederlandse markt te koop.
 
Series en kaarten m.b.t. Nederland

• F.E.D. Serie 502. Molens, waaronder Hollandse molens, kaarten in kleur. Geheel links Klaus & Co.
• F.E.D. No. 362. Printed in Germany. Logo van Klaus & Co.
• F.E.D. Serie 178. Verstuurd binnen Nederland.
• F.E.D. Serie 432. Vierfarbendruck- clichés von Adolf Klauß & Co., Leipzig. Verstuurd binnen Nederland.
• F.E.D. Serie 445. Vierfarbendruck- clichés von Adolf Klauß & Co., Leipzig. Verstuurd binnen Nederland.
• F.E.D. Serie 421. Bedrukt met reclame van de Betuwsche fruithandel.
  

 
Molens
Van de vier kaarten met molens uit Serie 502 kan ik één Nederlandse molen thuis brengen.  De overige drie blijven zoekplaatjes. Het hekwerk van de stelling met gekruiste latten is typisch voor de molens in Oost-Friesland, mogelijk staan deze en ook de andere twee in dat deel van Duitsland. De Nederlandse molen is de St. Willibrordus aan de Zaan in Zaandam. Op de kaart is op de schuur van de molen een naambord te zien, daarop staat geschreven: “an 16 DE St.WILLEBRORDUS 69 no".  Molen “de Sint Willebrordus" bijgenaamd "de Verdwaalde Boer", oliemolen, later pelmolen achtkante bovenkruier met schuur, te Zaandam op het Kalf. Bouwjaar 1669, onttakeld in 1932, gesloopt in 1938.
 
Bron
Molendatabase verdwenen molens.

Lodewijk van Duuren

De Betuwsche Fruithandel
 
De Betuwsche Fruithandel heeft een reclamekaart bedrukt of laten bedrukken met anilineinkt. Een naam of adres wordt niet genoemd. Echter met het telefoonummer en de naam van de firma is dat gemakkelijk te vinden. Het is de winkel van A.G. de Casseres in Amsterdam. De Naamlijst voor den Telefoondienst, 1921 vermeldt het volgende:
N9985 Casseres, A.G. de, Fruit, comest.  en chocolade. Weesperstr. 138
N7140 Casseres, A.G. de, Betuwsche fruith.,  Elandgr. 103.
N5962 Casseres, David de, Fruit en comest. N. Kerkstr.  72.
 
Het telefoonnummer N 9985 (N=Noord) hoort volgens deze naamlijst niet bij De Betuwsche fruithandel  , maar bij een winkel in fruit, comestibles en chocolade. Waarschijnlijk waren beide winkels eigendom van dezelfde A.G. de Casseres. In de advertentie worden verscheidene appelrassen genoemd die nu vrijwel onbekend zijn: peperappelen, present van Engeland, paradijspappels en huismans.
 
Tekst reclame:
De Betuwsche
            Fruithandel
Levert prima kwaliteit
Fruit voor winterverbruik
       1e soort Alles per 5 pond
   Goudreinetten              f045
      bellefleur                        40
   sterappelen                       50
peperappelen                       50
present v. Engeland             50
 
      Stooffruit. per 5 pond
zuur     bellefeur               f0.25
  “       goud-reinetten                       25
  “       paradijsappels            25
zoet     reinetten                   25
  “         huismans                    25
         stoofperen (roodkook)25
Op deze prijscourant
wordt antwoord gehaald
Telef.  Noord  9985
 
A.G. de Casseres
A.G. de Casseres is Aaron (de) Casseres, geboren op 11 november 1871 in Amsterdam en overleden te Sobibor op 16 april 1943. Hij huwde op 3 juli 1895 met Sara Lelie (geboren op 23 juli 1871). Zij trof hetzelfde lot als haar man Aaron en is evenals hij overleden op 16 april 1943 te Sobibor. Bij zijn huwelijk is het beroep van Aaron venter, net zoals zijn vader Gerson Casseres. De G. in A.G. Casseres is ongetwijfeld van het patroniem Gersons. In februari 1941 woont het gezin in de Nieuwe Kerkstraat 50 III. Aaron is dan van beroep koopman.
 
Reclamekaart
De reclamekaart is van Duitse makelij van Serie 421. De afkorting F.E.D. op de adreszijde is van Friedrich Eyfried uit Düsseldorf. Het is niet ongebruikelijk dat restvoorraden van buitenlands uitgevers in Nederland als reclamekaart zijn gebruikt. In dat geval is de fruitschaal met perziken op kaart wel zeer toepasselijk voor een fruithandel.
 
Appelrasssen

• Paradijsappel m. (-en), groote appel mot eene mooie, roode kleur. (bron Van Dale, 1898)
• Present van Engeland. Goede handappel voor vers tafelgebruik. Voor de connaisseurs een der fijnste appelen, zacht van vlees met een subtiel aroma. Zeer goede winterappel. (bron: Bongerd Groote Veen).
• Peperappel, “van December tot in de maand Maart, kan zij als eene goede tafelvrucht worden gebruikt. Het vleesch is vast, en aangenaam zuur van smaak”. (bron Pomologia Batava van Noort, 1830).
• Huismanszoete (Zoete Huismansappel, Huismansappel, Jasappel (in delen van Nederland). Uitstekend smakende zoete appel, die ook als handappel geschikt is. Waarschijnlijk vernoemd naar een kweker met de naam Huisman (bron Vrienden van het oude fruit).

 
Lodewijk van Duuren

 
Serie kaarten van tekenaar Piet Zwart (1885-1977)
 
Lodewijk van Duuren
 
Al heel lang is in mijn bezit een serie van 12 kaarten met eetbare wilde planten uitgegeven in de Tweede Wereldoorlog van een mij onbekende tekenaar.  Een onverwachte bron, een artikel in het tijdschrift Gedenk! Van de Stichting Vriendenkring Haaren 1940-1945, zette mij op het juiste spoor van de tekenaar. Zijn originele tekeningen dragen zijn signatuur, maar op de kaarten is de tekenaar niet vermeld.  Piet Zwart maakte tijdens zijn  gevangenschap in gijzelaarskamp Haaren (N.B.) in 1942-1943 veertien kleurtekeningen in aquarel, van eetbare wilde groenten en vruchten, ten behoeve van de brochure “Onze wilde groenten en vruchten” van het Voorlichtingsbureau van den Voedingsraad in Den Haag. Uit zijn brieven die hij vanuit Haaren naar zijn vrouw Nel stuurde is ook bekend onder welke omstandigheden hij deze tekeningen maakte: ”Ik ben nu bezig voor Vos, je moet me daarvoor weer wat toesturen. Er staan veel planten hier die ik er voor gebruiken kan, maar ik mis rozebottels, bramen en duindoorns (brief van 6 september 1942, Haaren) en ”Wat bof ik geweldig, want vlak bij onze kamer zijn er twee stukjes doodlopende gang, met een groot raam een het eind. Daar poot ik me voor het open venster en teken de takken die me gestuurd worden. Vandaag begon ik met de prent van de cantharellen.” (brief van 20 september 1942, Haaren).”Deze kleurtekeningen zijn erg bewerkelijk, maar ze worden goed. Een heel simpele goed afleesbare tekening maak ik ervan.” (ongedateerd, Haaren).
 
Piet Zwart, achttien tekeningen van wilde groenten en vruchten 1942-1943
Alle bovenstaande gegevens komen uit een boekje van [Z]OO producties dat vorig jaar is verschenen.
Het bevat nog meer gegevens en correspondentie over het tot stand komen van de brochure van de voedingsraad en de serie kaarten.  Bij de afbeeldingen van dit blog  is een originele tekening van Piet Zwart opgenomen die in het boek voorkomt. Het is het Japansch appeltje. Deze tekening is mij niet bekend van de serie kaarten.
 
Serie kaarten
Mogelijk is de bovengenoemde serie van 12 kaarten niet compleet, want de brochure bevatte ook Vogelmuur en Japansch appeltje, die in mijn collectie kaarten ontbreken.
Samenstelling serie:

1. Hanekam [= Cantharel]
2. Tuinmelde
3. Braam
4. Zuring
5. Duindoorn
6. Paardenbloem
7. Rozenbottel
8. Vlierbes
9. Zeekraal
10. Brandnetel
11. Vossebes
12. Boschbes

 
Op de adreszijde staat de volgende tekst: “Recepten in het boekje van het Voorlichtingsbureau Voedingsraad. Den Haag. 35 cent. Giro 363081.” Linksonder staat het Kennummer K 2347 en in de deelstreep ’T VERGULD BLAZOEN – DEN HAAG.
De Haagse uitgeverij ’t Verguld blazoen heeft in 1940 en 1941 boeken uitgegeven en onder de naam Het Verguld Blazoen in 1945. Er is weinig bekend over deze uitgeverij, die maar kort heeft bestaan. De uitgever ‘t Verguld Blazoen correspondeerde  van 1940-1942 met uitgever Voorhoeve in Den Haag. Het kennummer K 2347 is van de drukkerij Van Boekhoven in Utrecht, evenals het boekje van de Voedingsraad dat ook dit kennummer heeft.
 
Bronnen

• Onze wilde groenten en vruchten, Uitgave van het Voorlichtingsbureau van den Voedingsraad  in samenwerking met de Stichting voor de Huishoudelijke Voorlichting ten Plattelande en de Commissie inzake Huishoudelijke Voorlichting en Gezinsleiding. Teekeningen: Piet Zwart.  16 p. Uitgave begin juni 1944. K 2347. Prijs 35 cent.
• Henk van Helvert, 2019. Piet Zwart, tekenaar, architect en gijzelaar. Jrg 19 (3): 16. Gedenk! Gedenkplaats Haaren.
• William Pars Graatsma & Jacques Peeters , 2018. Piet Zwart, achttien tekeningen van wilde groenten en vruchten 1942-1943. [Z]OO producties, Eindhoven. 40 p.
  http://www.zooproducties.nl/product.asp?id=486&title=Piet%20Zwart
  

Philips’ reclamekaarten met klederdrachten.
 
Het idee in de Philips-reclame voor metaaldraadlampen klederdrachten toe te passen, komt van Jacques Vink, correspondent op de reclameafdeling van Philips.
 
Serie Maurits Binger
Vink laat een serie van twaalf genummerde briefkaarten met klederdrachten maken door fotograaf Maurits Binger. De reclame op de beeldzijde is een rij van zeven lampjes gedrukt met de letters PHILIPS en er onder de tekst EINDHOVEN (HOLLAND). Ook op de adreszijde is de reclameboodschap te zien. Ook staat op de adreszijde: “Chromo-Phot. Emrik & Binger, Haarlem.
Als fotomodel treedt de in Nederland beroemde filmactrice Annie Bos op (Johanna Bos, 1886-1975). In ieder geval is ze te identificeren op de kaart van Bunschoten, maar mogelijk treedt zij in meer klederdrachtenkaarten op.
Serie Gerstenhauer
Een vergelijkbare serie klederdracht-kaarten met Philips-reclame is van de tekenaar Johan Gerstenhauer (1858-1931). Het is serie O met 12 kaarten van uitgever W. de Haan in Utrecht. Deze serie is ook bekend zonder de reclame van Philips. De kaarten zijn gedrukt bij “Chromotypie Boek- en Steendrukkerij v.h. Morks & Geuze,  Dordrecht” en zijn genummerd van 1 tot en met 12. Ook bij deze serie is op de adreszijde een reclameboodschap gedrukt.
Datering
Op 3 maart 1910 verschijnt er in de krant Het Centrum een bericht over de uitgave van een serie reclamekaarten van Philips met gewestelijke klederdrachten van vrouwen. Het is niet bekend of dat op één van beide of beide series slaat. Beide series zullen waarschijnlijk in of omstreeks 1910 zijn verschenen.
 
Serie Maurits Binger

1. Noord-Brabant
2. Hindeloopen
3. Noord-Holland
4. Staphorst
5. Zeeland
6. Marken
7. Friesland
8. Volendam
9. Zeeland
10. Zeeland
11. Bunschoten
12. Scheveningen

 
Serie Johan Gerstenhauer

1. Goes 1)
2. Axel 2)
3. Noord-Holland
4. Zandvoort
5. Walcheren
6. Noord-Brabant
7. Friesland
8. Marken
9. Spakenburg
10. Volendam
11. Hindeloopen
12. Zuid-Holland 2)

 

1. Zonder nummer
2. Axel en Zuid-Holland beide nummer 2

 
Behalve de naam van de herkomst van de klederdracht kan in plaats daarvan een benaming voorkomen die voor alle kaarten uit de serie gelijk is. De algemene benaming kan in één van de volgende vier talen op de kaart staan:

• Hollandsch boerenmeisje (Nederlands)
• Paysanne Hollandaise (Frans)
• Dutch country-girl (Engels)
• Campesina Hollandesa (Spaans)

 
Maurits Binger
Maurits Herman Binger (1868-1923) was fotograaf, schrijver, producent en regisseur van voornamelijk films. In 1912 richtte hij in Haarlem de Filmfabriek Hollandia op. Bij deze filmfabriek maakte Annie Bos naam met haar rollen in boeren- en vissersdrama’s. De ouders van Maurits Binger waren Jesaias (Charles) Binger, fotograaf en steendrukker (1830-1916) en Jeannette Emrik, (1835-1896). Charles Binger was samen met David Emrik firmant van de firma Emrik & Binger in Haarlem. Hij droeg de drukkerij in 1896 over aan zoon Maurits en de zonen van zijn compagnon.
 
Bronnen
Frans Wilbrink, 2015. Kunst in de Philipsreclame.