Een kaart uit Winschoten met het Rijkskantoor en gerechtsgebouw is uitgegeven door L. Polack uit Winschoten Langestraat No. 100 en gedrukt door Gebr. van Straaten te Middelburg onder nummer 21659. De fotograaf is Jac Bollegraf. Wie waren Jac Bollegraf en L. Polack? Jacob Bollegraf was samen met Eduard Sanders oprichter van de uitgeversmij. Rembrandt in Utrecht. Over hem is veel informatie op internet te vinden, dat ik integraal heb overgenomen. L. Polack is de winkelier Louis Polack uit Winschoten.
Eduard Sanders en Jacob Bollegraf
Eduards Sanders echtgenote Leentje Bollegraf (Winschoten 21 maart 1887- Utrecht 8 oktober 1937) was een dochter van fotograaf Markus Bollegraf (Winschoten, 21 juli 1852- 23 maart 1931) en Alida Wijnberg ( Winschoten, 13 augustus 1847- Groningen 20 maart 1937). Haar broer Jac (Jacob) Bollegraf (Winschoten, 14 februari 1879-Groningen, 26 januari 1931) was daardoor een zwager van Eduard Sanders. Jac Bollegraf was eveneens rondreizend fotograaf en werkte vanuit Winschoten vooral in de provincie Groningen. Opvallend is de gelijkenis in stijl en compositie tussen veel foto’s van Jac Bollegraf en Eduard Sanders. Wellicht werden zij door elkaar beïnvloed of misschien leerde Eduard de kneepjes van het vak van zijn zwager. Zij gebruikten waarschijnlijk dezelfde materialen (fotopapier), en betrokken de omlijstingen van hun kabinetfoto’s van dezelfde drukker.
Jacob was getrouwd met Geertruida de Leeuw (geb. Enschede 12 maart 1876). Geertruida verdronk op 23 maart 1917 in het Winschoterdiep. Jacob verhuisde omstreeks 1918 naar Amsterdam waar hij hertrouwde. In december 1922 startte hij samen met Eduard Sanders de NV Rembrandt Uitgeverij aan de Damstraat 18, na 1925 de Westerstraat 15, in Utrecht. Jac Bollegraf kwam op 26 januari 1931 om het leven bij een spoorwegongeluk in Groningen. De Rembrandt Uitgeverij werd toen door Eduard voortgezet. Wel werden per 21 mei 1931 de statuten van de firma gewijzigd. Tot procuratiehouder werd benoemd Wolf Bollegraf, broer van Jac en Leentje. Benoemd tot “aandeelhoudster, aangewezen om in geval van ontstentenis of belet van alle directeuren, resp. van den eenigen directeur, tijdelijk met het geheele beheer te zijn belast: L. Sanders geb. Bollegraf te Utrecht.” Eduard Sanders was dus vanaf 1931 de enige directeur, met zijn zwager Wolf Bollegraf als procuratiehouder en zijn echtgenote als aandeelhoudster.
Opmerkelijk is dat een broer en zus van Leentje en Jac Bollegraf zich ook beiden vanuit Winschoten in Utrecht vestigden. Of er een relatie is met de eerdere verhuizing van hun zuster Leentje in 1912 is niet bekend. De woonadressen van broer en zus Bollegraf waren op een steenworp afstand van die van Eduard Sanders en zijn vrouw. Blijkbaar was er sprake van een hechte familieband.
Julia Bollegraf (geb. Winschoten 12 juli 1889-Sobibor 28 mei 1943) trouwde 29 april 1919 in Winschoten met Hartogh Kleef (Groningen 10 juni 1887-Sobibor 28 mei 1943). Na een verblijf in Nederlands-Indië (Menado) keerden zij (in of na 1923) terug naar Nederland en vestigden zich in Utrecht aan de Spoorstraat 6bis. Hartogh Kleef was ook rondreizend fotograaf. Mogelijk werkte hij voor de Rembrandt Uitgeverij NV van zijn zwagers, dit vergt nader onderzoek. Het gezin verhuisde later naar de Hulsdonksestraat 27 in Roosendaal, en werd in 1942 gedeporteerd.
Leentje’s broer Wolf Bollegraf (geb. Winschoten 2 november 1891-midden Europa 31 maart 1944) trouwde op 28 april 1921 in Utrecht met Bertha Cohen uit Amsterdam. Zij hadden in Utrecht een damesmodezaak ‘Insulinde’ aan de Leidseweg 20b. Wolf Bollegraf was vanaf 1931 procuratiehouder van Rembrandt NV.
Na de Tweede Wereldoorlog werden de activiteiten van Rembrandt NV (uitgeverij en groothandel in prentbriefkaarten) weer hervat aan de Oudeschans 30 in Amsterdam door Louis de Wilde (1906-1987), schoonzoon van Jac. Bollegraf. Louis de Wilde was gehuwd met Ada (Alida Roza) Bollegraf (1906-1997), dochter uit het eerste huwelijk van Jac. Bollegraf. Ada Bollegraf was dus een nichtje van Leentje Sanders.
Winkelier en uitgever L. Polack, Winschoten
Levie Polack is geboren op Geboren 5 juli 1882 in Haskerland en overleden op 6 november 1929 in het Diakonessenhuis te Groningen op 47 jarige leeftijd. Hij huwde op 7 juni 1911 te Winschoten met Lea Nijstad, geboren op 6 augustus 1890 te Winschoten en overleden op 5 november 1942 te Auschwitz . Bij zijn huwelijk was het beroep van Levie Polack handelsreiziger, bij zijn overlijden koopman. Levie en Lea gebruikten in sommige gevallen niet-joodse namen, zoals bij hun verloving in 1909: Louis Polack en Lena Nijstad. Haverkate noemt de zaak van L. Polack boekhandel. In de advertenties van het Nieuwsblad van het Noorden is sprake van een “Galanterieën, garen en band” (1909), Russische oorwarmers en een en-gros magazijn (1925). In De Standaard van 1926 is sprake van een inbraak in het Rijkspostzegel-verkoopbureau van de firma L. Polack. Dat sluit mogelijk aan bij
zijn activiteiten als boekhandelaar. Waarschijnlijk was het een winkel die niet gespecialiseerd was in het een of het ander. Na zijn overlijden zet zijn weduwe de zaak voort.
Bronnen
Berry Meester en Jan Spoolder, z.j. In: Eduard Sanders onbekendinnederland.nl: Relaties tot de familie Bollegraf.