Datering van prentbriefkaarten
Opzet voor een (mini-)publicatie voor bezoekers van het VDP-prentbriefkaartenfestival
Bij het dateren van prentbriefkaarten moeten we eerst bedenken wat we precies willen dateren. Er zijn grofweg drie mogelijkheden:
- datering van foto of ontwerp
- datering van druk of uitgifte
- datering van gebruik of verzending
Uitgangspunt voor deze publicatie - dit verhaal - is dat we eigenlijk een prentbriefkaartencatalogus willen maken.
Die catalogus maken we per uitgever en/of drukker.
Bij het dateren van kaarten zoeken we - net als in een postzegelcatalogus - naar het moment van uitgifte.
De datering van foto of ontwerp levert een uiterste datum net voorafgaand aan de gezochte publicatiedatum.
De datering van het gebruik of verzending levert bij registratie van een groot aantal verstuurde kaarten een vroegst mogelijke datum net na de publicatiedatum.
We gaan, bij afwezigheid van die grote catalogus, een praktische gids maken die helpt bij het dateren van kaarten. We doen dit alleen voor Nederlandse kaarten.
Voor heel veel zaken helpt specialistische kennis. Wij beperken ons eerst tot meer algemeen toepasbare regels en kenmerken, die landelijk en voor zoveel mogelijk soorten prentbriefkaarten toepasbaar zijn.
Die catalogus maken we per uitgever en/of drukker.
Bij het dateren van kaarten zoeken we - net als in een postzegelcatalogus - naar het moment van uitgifte.
De datering van foto of ontwerp levert een uiterste datum net voorafgaand aan de gezochte publicatiedatum.
De datering van het gebruik of verzending levert bij registratie van een groot aantal verstuurde kaarten een vroegst mogelijke datum net na de publicatiedatum.
We gaan, bij afwezigheid van die grote catalogus, een praktische gids maken die helpt bij het dateren van kaarten. We doen dit alleen voor Nederlandse kaarten.
Voor heel veel zaken helpt specialistische kennis. Wij beperken ons eerst tot meer algemeen toepasbare regels en kenmerken, die landelijk en voor zoveel mogelijk soorten prentbriefkaarten toepasbaar zijn.
Datering van foto of ontwerp
Datering blijkt uit het ontwerp en het onderwerp
Soms is topografisch-historische kennis nodig om een foto te dateren. Op deze kaart staat gelukkig al in het bijschrift vermeld dat de kaart een foto laat zien van vóór 1886. De kaart is uitgegeven rond 1902.
|
Gelegenheidskaarten zijn meestal gemakkelijk te dateren, zeker als het ontwerp speciaal voor de gelegenheid is gemaakt.
|
Deze kaart is uitgegeven naar aanleiding van een televisieserie over Calimero. De serie kwam in 1972 op de buis. Op de achterzijde staat
© Pagotfilm 1972. |
Na enkele jaren een nieuwe foto
Amsterdam, Het Koninklijke Paleis. Kaarten uit 1900, 1904 en 1907. Telkens een nieuwe opname. Niet altijd is precies het jaartal vast te stellen, maar vaak wel de volgorde waarin de verschillende ontwerpen (foto's) werden gemaakt.
In dit geval zijn het opnamen van één en dezelfde uitgever, Römmler & Jonas, maar ook opnamen van verschillende uitgevers kunnen naast elkaar worden gezet.
In dit geval zijn het opnamen van één en dezelfde uitgever, Römmler & Jonas, maar ook opnamen van verschillende uitgevers kunnen naast elkaar worden gezet.
Foto bewerken, bij-de-tijd brengen
Bij deze kaart van Artur Klitzsch/J.v.d.Hoek werd voor de eerste uitgifte de gehele foto gebruikt. Dan verdwijnt de (gedateerde auto) en vervolgens moeten ook de fotografen het veld ruimen. Het komt ook voor dat er juist elementen aan het beeld worden toegevoegd, bijv. een zgn. fake flyer. Ook dat helpt bij dateren.
Series dateren met gelegenheidskaarten
Zoals de serie van Van Straaten, Middelburg in de artikelenreeks van Jan Spoorenberg e.a.
In de serie van Van Straaten zijn topografische en gelegenheidskaarten door elkaar opgenomen. Doordat de datums van de gelegenheidskaarten bekend zijn, zijn ook de datums van de tussenliggende topografische kaarten - bij benadering - bekend.
In de serie van Van Straaten zijn topografische en gelegenheidskaarten door elkaar opgenomen. Doordat de datums van de gelegenheidskaarten bekend zijn, zijn ook de datums van de tussenliggende topografische kaarten - bij benadering - bekend.
Kenmerken van straatbeeld (topografische prentbriefkaarten)
Kenmerkende zaken die helpen bij het dateren:
- kentekens van auto's
- autotypen
- type straatverlichting
- straatmeubilair: telefooncellen, brievenbussen
- reclameborden op straat en aan gevels
Datering van druk of uitgifte
Advertenties en aankondigingen in kranten, vakbladen en verkoopcatalogi
De aankondiging van de uitgifte van prentbriefkaarten in kranten, vakbladen en verkoopcatalogi is een ideale bron van informatie, maar helaas vrij zelden beschikbaar.
Sommige uitgevers adverteren veel. Zo heeft dhr. Haverkate voor de VDP van uitgever De Muinck een catalogus gemaakt op basis van advertenties in vakbladen
Van enkele uitgevers heeft de VDP verkoopcatalogi in het archief, o.a. voor Dr. Trenkler & Co., De Muinck en S. Bakker Jz.
Overigens zijn soms die catalogi zelf niet gedateerd!
In plaatselijke kranten stonden vooral voor de allereerste prentbriefkaarten (in de 1890-er jaren) nogal eens advertenties, zoals in Blerick (uitg.Simons) en in Venlo (uitg. Uijttenbroeck). Nog eerder (in de 1870-er en 1880-er jaren) werd in de vakbladen veel geadverteerd voor Nieuwjaarsbriefkaarten, o.a. door de Gebr. Koster uit Amsterdam.
Sommige uitgevers adverteren veel. Zo heeft dhr. Haverkate voor de VDP van uitgever De Muinck een catalogus gemaakt op basis van advertenties in vakbladen
Van enkele uitgevers heeft de VDP verkoopcatalogi in het archief, o.a. voor Dr. Trenkler & Co., De Muinck en S. Bakker Jz.
Overigens zijn soms die catalogi zelf niet gedateerd!
In plaatselijke kranten stonden vooral voor de allereerste prentbriefkaarten (in de 1890-er jaren) nogal eens advertenties, zoals in Blerick (uitg.Simons) en in Venlo (uitg. Uijttenbroeck). Nog eerder (in de 1870-er en 1880-er jaren) werd in de vakbladen veel geadverteerd voor Nieuwjaarsbriefkaarten, o.a. door de Gebr. Koster uit Amsterdam.
Codering van het jaartal
Veel uitgevers en drukkers gebruiken nummers of coderingen om hun prentbriefkaarten te kenmerken en te dateren. Hiervoor is het nuttig om deze uitgevers en drukkers te herkennen, ook als hun naam niet op de kaarten staat. Vooral drukkers blijven nogal eens anoniem.
Hieronder enkele voorbeelden van gebruikte coderingen van verschillende bedrijven.
Hieronder enkele voorbeelden van gebruikte coderingen van verschillende bedrijven.
Trenkler gebruikte tussen 1907 en 1920 coderingen op de adreszijde van twee cijfers voor het jaartal gevolgd door een drukvolgnummer. Het jaartal is met de laatste twee cijfers vet aangegeven. Hier dus een kaart uit 1916 met drukvolgnummer 1466.
Na de periode met twee cijfers voor het jaartal, was er een periode met letters die het jaar aangaven.
|
Glass & Tuscher gebruiken een codering in het postzegelvak. De laatste twee cijfers zijn de laatste twee cijfers van het jaartal. Hier dus 1927.
|
Veel Nederlandse fabrikanten van fotokaarten gebruikten een drukcodering van de maand, gevolgd door de laatste twee cijfers van het jaartal. Op deze kaart van JosPé staat 348 voor maart 1948.
|
K-nummers
In de latere jaren van de Tweede Wereldoorlog moesten alle drukkers een k-nummer (dat door de overheid was toegekend) op hun drukwerk afdrukken. Aanwezigheid van een k-nummer op prentbriefkaarten plaatst daarmee het productie- en uitgiftejaar in de oorlogsperiode.
Gebruik van logo's
Weenenk & Snel gebruikte in de loop der jaren verschillende logo's. Deze kunnen helpen bij het dateren van de uitgifte.
Layout van adreszijden
Doorlopers en kaarten met deelstreep van resp vóór en na 1905.
Voor grote uitgevers, zoals Trenkler, zijn verschillende layouts van de achterzijde bekend. Bestudering van grotere aantallen kaarten kan voor elke layout een datering opleveren.
Voor grote uitgevers, zoals Trenkler, zijn verschillende layouts van de achterzijde bekend. Bestudering van grotere aantallen kaarten kan voor elke layout een datering opleveren.
In recentere jaren zijn enkele nieuwe elementen toegevoegd aan de adreszijde:
- ruimte voor postcode (vanaf 1978)
- streepjescode en/of artikelnummer
- 10-cijferige telefoonnummers en mobiele nummers
- websites en e-mailadressen
Specifieke kenmerken per uitgever
Kenmerken van layout en typografie
- lettertype van bijschriften
- letterkleur van bijschriften
- nummering van kaarten (volgorde helpt bij dateren)
Datering van gebruik of verzending
Datum poststempels en vlagstempels
Postzegels
Geschreven teksten en aanduidingen
Langerlopende genummerde series dateren
Vaak wordt een serie prentbriefkaarten van een grote uitgever niet in één keer op de markt gebracht, maar volgen er telkens nieuwe nummers en nummergroepen.
De vroegste datum van gebruik van enkele kaartnummers kan dan worden gebruikt om de opbouw van een hele serie te dateren (met zgn. piketdatums)
De vroegste datum van gebruik van enkele kaartnummers kan dan worden gebruikt om de opbouw van een hele serie te dateren (met zgn. piketdatums)